Tarixçi
alim, Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı Cəmil Həsənli 21 Azərdən danışarkən
deyir ki, 20-ci əsrin əvvəllərindən Güney Azərbaycanında inqilabi proses
gedirdi. Məşrutə və Xiyabani hərəkatlarının məntiqi davamı kimi 21 Azər
hərəkatı baş verdi. Onun sözlərinə görə, həm Məşrutə hərəkatında, həm də Şeyx
Məhəmməd Xiyabani hərəkatında söhbət Azərbaycanda baş verən hadisələrin İran
müstəvisində izahından gedirdisə, 21 Azər hərəkatında bir qədər fərqli prosesin
şahidi oluruq: bu, əvvəllərindən fərli olaraq milli hərəkat idi və millətin
bütün təbəqələri burada iştirak edirdi. "Məsələn, Təbrizdə olan ingilis konsulu
Londona yazdığı gizli raporların birində qeyd edirdi ki, Tude partiyasına qarşı
mübarizə aparmaq asandır, çünki hər kəs bilir ki, bu partiya sinfi əsaslar
üzərində qurulub. Amma Azərbaycan Demokrat Firqəsinə qarşı mübarizə aparmaq
həddindən artıq çətindir, ona görə ki, bu firqə sinfi əsaslar üzərində deyil,
milli əsaslar üzərində qurulmuşdur"-deyə millət vəkili bildirir.
İranda
Azərbaycan Demokrat hökumətinin
yaranmasında və fəaliyyətində xarici qüvvələrin, xüsusilə Sovetlərin rolu
olması barədə sualın cavabında Tarixçi professor deyir ki, 21 Azər millətin
dirilik nümunəsi idi ancaq 20-ci əsrdə bir xarici qüvvənin rolu, himayəsi olmadan
hansısa bir hərəkat olmayıb, bir dövlət
yaranmayıb. O, Polşa, Belerus, Ukrayna
və Rusiya sərhədlərində Stalin dövründəki dəyişiklikləri xatırladır və soruşur
ki, indi bu dəyişikliklərdə bir xarici
qüvvənin ya da Stalinin rolundan kim
danışır. Cənab Həsənli deyir ki, Güney Azərbaycanda azərbaycanlıların taleyi
ilə dünyanın gücləri arasındakı nisbət pozulduğundan və azərbaycanlıların
taleyi dünyanın qarşı-qarşı duran güclərinin əsas məsələlərindən birinə
çevrildiyindən bu hərəkat məğlubiyyətə uğradı.
Hərəkatın
mahiyyətini Güney Azərbaycanındakı milli ideya təşkil edirdi. Tarixçi bildirir
ki, milli hökumətin ilk addımlarında biri türk dilinin dövlət dili elan
edilməsi idi. 21 Azərdə qurulmuş Azərbaycan Milli hökuməti bir il ərzində elə
böyük işlər gördü ki, məğlub olmasına baxmayaraq, Güney Azərbaycanında 40-60 il
də sonra hansısa bir qalxınma baş verirsə, çıxış nöqtəsi kimi 21 Azər
götürülür.
Cəmil
Həsənli hesab edir ki, bir il hansısa siyasi planların həyata keçirilməsi
üçün müstəsna dərəcədə az bir vaxt idi. "BMT-də isə Azərbaycan məsələsinin müzakirəsi
hələ baş qərargah Nyu-Yorka köçməzdən əvvəl başlanmışdı.1946-cı ilin yanvarında
Londonda açılan sessiya da bu məsələ qaldırılmışdı və həmin ilin yazından
Nyu-Yorkda bu müzakirələr davam etdirilib. Azərbaycan məsələsi İkinci Dünya
Müharibəsindən sonra başlayan Soyuq
müharibənin ilk qarşıdurması idi"-deyə cənab Həsənli bildirir. Onun sözlərin
görə, pərdəarxası yazışmalarda, gizli raporlarda görürür ki, Birləşmiş Ştatlar
və İngiltərə çox maraqlı idi ki, bu məsələ BMT-nin müzakirəsinə çıxarılsın.
Cəmil
Həsənli söyləyir ki, insafən deməliyik
ki, Birləşmiş Ştatların dövlət katibi Ceyms Birnis 1945-ci ilin payızında – 21
Azər ərəfəsində - Tehranda olan Amerika səfiri Mörreyə göndərdiyi şifrəli
teleqramda belə bir məsələyə toxunurdu ki, İran baş nazirinə deyin ki, azərbaycanlıların milli haqlarını, dil haqlarını
versinlər. Əgər bu haqlar verilməsə və bu məsələ beynəlxalq müzakirəyə
çıxarılsa, o zaman azərbaycanlılar bu məsələdə haqlı tərəf kimi görünəcək.
Cəmil
Həsənlinin sözlərinə görə, sonra bu hərəkatın məğlubiyyəti insan talelərinin çox
acı bir sonluğu ilə qurtardı çoxlu . O iddia edir ki, 46-cı ilin Azər ayında 30
minə qədər adam öldürüldü.
