ABŞ-ın Azərbaycandakı keçmiş səfiri Riçard Kazlariç Amerikanın Səsinə müsahibədə Avropa İttifaqı və Azərbaycan arasında enerji sahəsində strateji əməkdaşlığa dair Anlaşmaya dair Memorandumun regional və beynəlxalq əhəmiyyəti haqda danışıb.
Amerikanın Səsi: Bu həftə Avropa Komissiyasının prezidenti Ursula von der Leyen və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Avropanın Rusiyadan enerji asılılığını azaltmaq səyləri çərçivəsində enerji sahəsində 2027-ci ilə qədər qazın Avropa İttifaqına hər il çatdırılması üçün Cənub Qaz Dəhlizinin imkanlarını iki dəfə artıracaq yeni Anlaşma Memorandumu imzalayıblar. Memorandum Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında enerji əməkdaşlığının gücləndirilməsi istiqamətində mühüm addım kimi qiymətləndirilir. Bu memorandumun əhəmiyyəti nədən ibarətdir? Burada əsas təkliflər hansılardır və onlar necə həyata keçirilə bilər?
Riçard Kazlariç: Bu, çox mühüm sənəddir. Hesab edirəm ki, həqiqətən də belədir. Bəlkə də medianın diqqət yetirdiyi səbəblərdən deyil. Aydındır ki, Avropa üçün qazın həcminin artırılması hər yerdə xəbər başlıqlarındadır və hamı bilir ki, həm Avropa İttifaqı, həm də ABŞ sanksiyalar və bəzi hallarda Rusiyanın qaz axınını kəsmək qərarları nəticəsində həssas olan ölkələrə kömək etmək üçün əlindən gələni edir. Yəni, bu vacibdir. Düşünürəm ki, Azərbaycanın verə biləcəyi əlavə töhfələr haqqında həqiqətən də bir az təvazökar olmalıyıq. Avropada Rusiya qazını əvəz etmək kifayət deyil. Hətta ABŞ-dan Avropaya LNG (mayeləşdirilmiş təbii qaz) bunu əvəz etmək üçün kifayət deyil və bu, 2027-ci ilə qədər belə görünür. Hesab edirəm ki, bu baxımdan, Azərbaycanın bu öhdəliyi yerinə yetirmək üçün yeni investisiyalar və ya Azərbaycandan olmayan qaz mənbələrini necə tapacağına qərar verməsi həqiqətən vacib amillərdir. Şahdəniz əsasən tam gücü ilə işləyir, orada başqa daha dərin yataqlar ola bilər, lakin bu, yəqin ki, tərəfdaşlardan gəlməli olan investisiya tələb edir. Azəri Çiraq Günəşli [yatağında] da dərin qaz və yeni işlənmə ilə bağlı vəziyyət eynidir. Deməli, Azərbaycanın bu qazı öz hesabına təmin etməsi yeni investisiyalar olmasa, çox çətin olardı və düşünürəm ki, anlaşma memorandumunda da bu məsələ çox aydındır. Məncə, bu vacibdir.
Mənim üçün daha maraqlı hissə həqiqətən qeyri-ənənəvi enerjinin inkişafı ilə bağlıdır; əgər siz təbii qaza aid olan sözlərə və sonra qeyri-ənənəvi enerjiyə aid olan sözlərə baxsanız, həqiqətən də buna daha çox diqqət yetirilir. Bu da avropalılar üçün vacibdir. Mən onu nəzərdə tuturam ki, avropalıların iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə mədən yanacağını digər enerji mənbələri ilə əvəz etməyi tələb edən öhdəliyi var. Beləliklə, mən həqiqətən hesab edirəm ki, bu hissə mənim üçün qaz ilə bağlı hissədən demək olar ki, daha vacibdir, çünki bu, Azərbaycanın enerji ilə bağlı indiyə qədər alışdığımızdan tamamilə fərqli olan gələcəyini formalaşdırmağa kömək edir.
Amerikanın Səsi: Gələcəkdə mümkün əməkdaşlıq sahələri hansılardır? Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi üçün başqa hansı istiqamətlər var? Bu illər ərzində Azərbaycanın Avropanın gələcək enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığı qeyd edilib. Hazırda bərpa olunan enerji və digər inkişaf edən sahələrdən söhbət gedəndə Azərbaycan hansı potensiala malikdir?
Riçard Kazlariç: Hesab edirəm ki, bu, Anlaşma Memorandumunda da vacib məqamdır, çünki Avropa İttifaqı Azərbaycandan Avropaya tədarük etməyə ümid etdiyi əlavə qazın zaman keçdikcə azalacağını açıq şəkildə ifadə edib, belə ki, Avropa İttifaqı 2050-ci ilə qədər mədən yanacaq növlərindən faktiki olaraq imtina etmək kimi öhdəliyinə yaxınlaşır. Beləliklə, Anlaşma Memorandumunda bir növ xəbərdarlıq var ki, əgər siz neft və qaz hasilatına yeni sərmayələr yatırmaq niyyətindəsinizsə, bunu bu daralan vaxt çərçivəsində sərfəli şəkildə etməli olacaqsınız. Burada həqiqətən vacib hesab etdiyim ikinci məqam odur ki, Avropa İttifaqı başqa mənbələr axtarmaq lazım olduğunu deyir. Onlardan bir neçəsini müəyyən edirlər; bunlardan biri hidrogendir, qaz molekulları deyil, müəyyən mənada ixrac ediləcək yaşıl elektrikdir. Deməli, irəliyə doğru addım atacaqları təqdirdə Azərbaycan üçün alternativlər var. Yenə də bunun üçün investisiya tələb olunacaq. Mən bilirəm ki, bu yaxınlarda prezident Əliyev yeni "əsrin müqaviləsi"nə işarə edib. Onun nəyi nəzərdə tutduğuna tam əmin deyiləm, amma bu, bərpa olunan enerji, yaşıl elektrik, elektrik enerjisinin ixracı kontekstindədir. Məncə, bunun həqiqətən də təkcə Cənubi Qafqazda qonşu ölkələr deyil, potensial olaraq Avropa üçün də gələcəyi var.
Amerikanın Səsi: Səfir Kazlariç, siz “Əsrin müqaviləsi”ni qeyd etdiniz. Mənim yadımdadır, 1994-cü ildə müqavilə imzalananda siz ABŞ-ın Azərbaycandakı səfiri idiniz. O zaman ABŞ regionda çox fəal rol oynayırdı. Amerikanın regionla bağlı baxışı Rusiya və İranı ötərək boru kəməri infrastrukturu yaratmaqdan ibarət idi. Birləşmiş Ştatların yeni əsrdə bu baxışının gerçəkləşməsində mühüm rol oynayacağını gözləyə bilərikmi?
Riçard Kazlariç: Mən insanlara deyirəm ki, bəzən ən böyük diplomatik uğursuzluqlar diplomatik uğurlar ola bilər, çünki “Əsrin müqaviləsi” kimi uğurlu bir hadisə baş verəndə insanlar aydındır ki, tamamilə fərqli bir zamanda tətbiq etmək üçün “biz bundan bir model və ya şablon kimi istifadə edəcəyik” demək istəyirlər. Qlobal enerji mənzərəsi tamamilə fərqlidir. O vaxtlar narahatlıq həqiqətən neftlə bağlı idi. Biz, hökumətlər və bəzən düşünürəm ki, şirkətlər həqiqətən təbii qaz haqqında düşünmürdük. İndi biz təbii qaz və bərpa olunan enerji haqqında düşünürük və təbii ki, biz [o zaman] bunun bir hissəsi deyildik. Fikrimcə, ən böyük fərq siyasi marağın olmaması deyil, çünki düşünürəm ki, ABŞ həm avropalı dostlarımızla işləməyə davam etmək baxımından, həm də prezident Baydenin Körfəz ölkələrinə enerjinin gündəmdə çox ön plana çıxdığı səfəri baxımından bunu nümayiş etdirib. ABŞ hələ də bunu həqiqətən əsas məsələ kimi görür, amma mənim üçün əsas fərq ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda birbaşa iştirak edən çox sayda Amerika şirkətləri yoxdur. Bu qismən ona görədir ki, Amoco və Pennzoil kimi şirkətlər birləşdirilib və Chevron və Exxon Mobil AÇG-dən tamamilə çıxmayıblarsa, buna kifayət qədər yaxındırlar. Beləliklə, ABŞ-ın Azərbaycandan əlavə neft və qaz ixracının inkişafına diqqət yetirməkdə birbaşa kommersiya marağı yoxdur. Beləliklə, hesab edirəm ki, biz həm yeni neftin, xüsusən də yeni qazın, həm də yeni layihələrin gerçəkləşdirilməsi üçün nəqliyyat sisteminin inkişafı sahəsində əməkdaşlığın artırılması ilə bağlı çox müsbət ritorikanın şahidi olacağıq. Lakin bu, birbaşa maraq olmadan olacaq. Ona görə də mən düşünürəm ki, biz daha çox Avropa İttifaqını və onun etməyə çalışdığını dəstəkləmək mövqeyində olacağıq. Qısa müddətdə Amerika şirkətləri üçün maraqlı ola biləcək kommersiya imkanları da ola bilər.
Amerikanın Səsi: Bu inkişafların xüsusilə də Avropa İttifaqının Azərbaycan və Ermənistan arasında uzunmüddətli sülh sazişinin əldə edilməsi istiqamətində səylərini gücləndirdiyi vaxt regiona hansı təsirləri olacaq?
Riçard Kazlariç: Məncə, bu, həqiqətən də vacib bir məqamdır. Hamı memorandum və imzalanmaya diqqət yetirir, amma mən prezident Əliyevlə Ursula fon der Leyen arasında bununla yanaşı hansı müzakirələrin aparıldığın bilmirəm. Lakin təxmin edə bilərəm ki, enerji ilə yanaşı, heç bir saziş imzalanmasa da yəqin ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında diplomatik baxımdan növbəti addımların müzakirəsi aparılıb. Bəzi müsbət inkişaflar baş verir, bunların bəziləri Aİ-nin vasitəçiliyi ilə baş verir, lakin mənim fikrimcə, Bakı ilə Yerevan arasında sülh prosesi ilə bağlı birbaşa danışıqların aparılması daha vacibdir. Bilmədiyimiz və təəssüf ki, Putinin Tehrana səfəri də bizə enerji sahəsi ilə bağlı çox şey söyləmədi, Rusiya və İranın buna, xüsusilə də Avropaya gedən qaz hasilatının artmasına necə reaksiya verəcəyidir, çünki Azərbaycanın Avropaya tədarük etdiyi təbii qaz Rusiyanın özünün hesab etdiyi bazarda rəqabət aparacaq.
